مهدویت و انتظار از نگاه اهل بیت (ع)و قران
یادداشت/
مهدویت و انتظار فرج از منظر قرآن و ائمه اطهار(ع)
از منظر قرآن کریم، انسان به‌زمین نیامده که در زمین بماند؛ بلکه آمده تا مسیر حرکت به‌سوی خدا را طی کند و به مقام شایسته خویش که همان مقام خلیفة‌الهی است برسد؛ یعنی مظهر صفات خدا گردد.
بی‌گمان شادابی، نشاط و پویایی انسان در طول زندگی فردی و اجتماعی، مرهون نعمت امیدواری‌اش به آینده است. و آنگاه که دورنمای آینده از زلال دریافت‌های وحیانی و سخنان معصومان نشأت گرفته باشد، همواره انسان در مسیر تکامل و تعامل معقول قدم می‌گذارد و از همین روی «اقتداری مؤمنانه» را در دوران «انتظار» تجربه می‌کند. تجربه‌ای که برای او «امنیت» در سایه صلح جهانی و «توسعه» در سایه «عدالت‌خواهی» و در یک کلمه «اقتدار» در سایه «ایمان» را به‌دنبال دارد.
«انتظار فرج» را «انتظار قدرت اسلام» می‌دانیم. چنین انتظاری است که بالاترین عبادت‌‌ها است. چرا که به انسان حرارت و شوق، تحرک و جوشش، مسئولیت و تعهد، عشق و امید و عزت و سرافرازی می‌دهد.
انتظار در درجه نخست ویژه حیات و زندگى است. ماهیت زندگى انسان با انتظار و امید به آینده عجین شده است به‌گونه‌اى که بدون انتظار، زندگى مفهومى ندارد و شور و نشاط لازم براى تداوم آن در کار نیست.
حیات حاضر و کنونى ظرف پویایى، تلاش و حرکت به‌سوى فردا و فرداهاست، و این چنین پویایى و حرکتى بدون عنصر(( انتظار )) ممکن نیست؛ زیرا احتمال معقول بقا و پایدارى و امید به تداوم حیات است که به زندگى کنونى معنا و مفهوم مى‌بخشد، و پویایى و نیروى لازم براى ادامه آن را تأمین مى‌کند. از این رو است که ماهیت زندگى با انتظار پیوستگى ناگسستنى دارد.
هر انسان زنده‌اى که در انتظارهاى خویش، به تداوم حیات مى‌اندیشد و بقاى خویش را انتظار دارد، تمام حرکت و سکون خود را در راستاى این انتظار و در جهت متناسب با تداوم حیات قرار مى‌دهد. و لذا در روایات اسلامى مى‌بینیم که انتظار فرج از افضل اعمال امت پیامبر شمرده شده است.
مسئله صبر و انتظار براى ظهور و انقلاب جهانى حضرت مهدى(عج) از جمله مسائلى است که دشمنان و مخالفان آن، گاه در صدد تحریف آن برمى‌آیند و آن را به عکسِ مفهوم حقیقى نشان مى‌دهند. انسان امروز بیش از آنکه نیازمند تسخیر عالم هستی باشد، نیازمند داشتن ایده‌ای سترگ برای آینده‌ای روشن و الهی است. ایده‌ای که توان مبارزه با دشمنان دورن و بیرون را به انسان بدهد.
دراین مقاله ضمن بررسی مفهوم انتظار، ضرورت انتظار، علامت ظهور قائم(عج) و مفهوم انتظار از منظر مقام معظم رهبری، آیت‌الله خامنه‌ای به ارائه سند آیات وحدیث در مورد مهدویت و انتظار فرج درسیره قرآن و ائمه اطهار(ع) پرداخته شده است.
واژهای کلیدی : مهدویت، انتظارفرج، قرآن، آموزه‌های اسلامی، ظهور، ائمه اطهار(ع)، حضرت مهدى
* مقدمه:
سخن گفتن از وجود مقدس امام زمان(عج) کاری است دشوار. اما هرکسی به فراخور استعداد و شایستگی اش نسبت به آن حضرت اظهار علاقه نموده و ابراز عشق می‌کند. چرا‌که هر انسانی فطرتاً تشنه عدالت و سعادت و کمال است و همه آن را در وجود شخصیتی والا و از قبیله نیکان می‌داند و انتظار روزی را می‌کشند که آن منجی عالم بشریت، ظهور کرده و عطر دل‌انگیز عدالت و معنویت را در فضای غم زده و ستم‌دیده دنیای امروزی بپراکند.
بعضی معتقدند شر و فساد و بدبختی جزو جدا‌نشدنی حیات بشری است، بنابراین زندگی بی‌ارزش است و عاقلانه‌ترین کارها خاتمه دادن به حیات بشر است. برخی حیات بشری را ابتر می‌دانند و معتقدند که بشر در اثر پیشرفت حیرت‌آور تکنیک در نیمه راه عمر و بلکه در آغاز رسیدن به بلوغ فرهنگی به احتمال زیاد به دست خود، نابود می‌شود.
پیامبراکرم(ص) در این‌باره فرمودند «خوشا به‌حال منتظرانی که به حضور قائم برسند آنان که پیش از قیام او نیز پیرو اویند با دوست او عاشقانه دوستند و موافق و با دشمن او خصمانه دشمنند و مخالف.
امام صادق(ع) فرمودند: «لیعدن احدکم لخروج‌القائم و لو سهما فان الله اذا علم ذلک من نیته رجوت لان ینسی فی عمره حتی یدرکه و یکون من اعوانه و انصاره» می‌بایست هر یک ازشما برای قیام قائم، اگر‌چه یک تیر تهیه کند. همانا خداوند هنگامی که این نیت را در او می‌بیند امیدست که عمرش را طولانی سازد تا آنکه او را دریابد و از یاران و یاوران او باشد.
امام جعفر صادق(ع) در حدیثی دیگر که بخشی از آن ذکر شد می‌فرماید: هر کس خوش دارد در شمار اصحاب قائم باشد باید در عصر انتظار مظهر اخلاق نیک اسلامی باشد. چنین کسی اگر پیش از قیام قائم درگذرد، پاداش او مانند کسانی باشد که قائم را درک کنند و به‌حضور او برسند پس (در دینداری و تخلق به اخلاق اسلامی) بکوشید و درحال انتظار ظهور حق به سر برید.این (کردار پاک و افکار تابناک) گوارا باد بر شما ای گروهی که رحمت خدا شامل حال شماست. در حدیثی دیگرهم امام محمدباقر(ع) می‌فرماید: تقوی پیشه سازید و بار سنگین انتظار را به کمک ورع و پارسایی به‌منزل رسانید و باکوشش بسیار در عبادت و اطاعت خدا.
* مفهوم مسئله انتظارِ
انتظار، معمولاً به‌حالت کسى گفته مى‌شود که از وضع موجود ناراحت و براى ایجاد وضع بهتر و مطلوبى در تلاش است. مسئله انتظارِ انقلاب و حکومت عدل حضرت مهدى(عج) نیز از همین قبیل است. فردى که ظهور را انتظار مى‌کشد، از وضع موجود ناراحت و ناراضى و خواهان وضعى بهتر است. این دو حالت، سرچشمه دو عملکرد است: یکى این که، هرگونه همکارى و هماهنگى با عوامل ظلم و فساد و تباهى را ترک کند و دیگر این که از نظر جسمى و روحى; مادى و معنوى، خود را براى شکل گرفتن وضع و انقلابى جدید آماده کند.
انتظار نه تنها موجب خمودى و خاموشى، تحمل فساد و آلودگى در جامعه نمى شود؛ بلکه عاملى محرک است. در حقیقت، در این مفهوم نوعى مبارزه با وضع موجود و نوعى تغییر تاکتیک در مبارزه با دشمن نهفته است.(1)
درروایات رسول خدا(ص) داریم، انتظار فرج بهترین عبادت است. و از على بن حسین(ع) است. کسى‌که در عصر غیبت قائم ما، بر ولایت ما ثابت و پایدار باشد، خداوند پاداش هزار شهید، همچون شهداى بدر و اُحُد را به او اعطا می‌کند.
و همچنین از امام صادق(ع) تأکید شده است. منتظر امام دوازدهم، همچون کسى است که پیشاپیش رسول خدا(ص) شمشیرش را کشیده است و از او حمایت مى‌کند.(2)
تعبیراتى که در این روایات به چشم مى‌خورد، حاکى از این است که انتظار ظهور و انقلاب جهانى حضرت مهدى(عج) توأم با مرحله‌اى ویژه از جهاد وسیع و دامنه‌دار است. این نوع انتظار، آخرین شکل از مبارزه با دشمن است. در این روایات، از انتظار به ریخته شدن خون در راه خدا، جنگیدن زیر خیمه رسول‌الله و حضرت ولى‌عصر، و بالاترین عبادت تعبیر شده است. قرآن مى‌فرماید: «وعد الله الذین ءامنوا منکم و عملوا الصـلحـت لیستخلفنّهم فى الأرض کما استخلف الذین من قبلهم و لیمکّننّ لهم... و لیبدّلنّهم من بعد خوفهم أمناً...؛(نور، 55) خداوند به کسانى از شما که ایمان آورده‌اند و کارهاى شایسته کرده‌اند، وعده داده است که حتماً آنان را(حکم ران و) جانشین روى زمین قرار دهد؛ همان‌گونه که به پیشینیان آنها خلافت روى زمین را بخشید؛ و دین و آئینى را که براى آنان پسندید، به سودشان مستقر می‌سازد و ترسشان را به ایمنى و آرامش مبدل مى‌کند...»
در روایات آمده است که این آیه درباره حضرت مهدى(عج) نازل شده است.(3)
* ضرورت انتظار
فلسفه خلقت، عبادت و عبودیت است که حقیقت عبودیت، تقرب به خدا است و فلسفه بعثت نیز طبق آیات متعدّدی از قرآن کریم، توحید و عدالت اجتماعی معرفی شده است و مهم‌ترین ضرورت قیام موعود جهانی نیز پرکردن زمین از عدل و قسط است.منتظر مهدی موعود(عج) تابش انوار تابناک ولایت را بر سراسر هستی می‌نگرد و از ناامیدی و تباهی دور می‌ماند و هر لحظه در امیدواری بهسر می‌برد. قدرت عظیم ولایت همه قدرت‌های ستمگر جهانی را به زانو درمی‌آورد و سرتاسر گیتی را در اختیار نیروهای شگفت‌انگیز مصلح جهانی قرار می‌دهد. یکی از اثرات مهم« انتظار » این است که افراد را از تسلیم شدن در برابر آلودگی‌ها و حل شدن در فساد محیط و خودباختگی در مقابل عوامل منحرف‌کننده داخلی و خارجی بازمی‌‌دارد.
باید به این نکته تأکید کرد که روح و جوهر اصلى انتظار، همان مقاومت و صبر است. کسى‌که منتظر تحقق یافتن هدف آرمانى است باید تا فرا رسیدن زمان پیدایى هدف و شکل گرفتن آرمان، پایدارى و شکیبایى کند و تاب و توان از دست ندهد، و هر ناملایمى را در آن با بردبارى بپذیرد، و چون صبر و پایدارى را از دست داده است؛ زیرا که پایدارى و صبر، تحقق بخش جوهر انتظار است. انتظار ظهور منجى هیچ‌گاه به حقیقت نمى‌پیوندد مگر در صورتى که سه عنصر اساسى در آن محقق گردد:
1- عنصر عقیدتى: شخص منتظر باید ایمان راسخى به حتمى بودن ظهور منجى و نجات‌بخشى او داشته باشد.
2- عنصر نفسانى: زیرا شخص منتظر باید در حالت آمادگى دائمى بهسر ببرد.
3- عنصر عملى و سلوکى: شخص منتظر باید به قدر استطاعت خود در سلوک و رفتارش
* مفهوم انتظار از منظر مقام معظم رهبری
انتظار «فرج» ... یعنی، انتظار حاکمیت قرآن و اسلام. شما به آنچه فعلاً جهان در آن قرار دارد، قانع نیستید. حتی به همین پیشرفتی هم که با انقلاب اسلامی به‌دست آوردید، قانع نیستید. میخواهید باز هم به حاکمیت قرآن و اسلام، نزدیکتر بشوید. این انتظار «فرج» است. انتظار فرج، یعنی، انتظار گشایش از کار انسانیت ...
...در سطح دنیا «انسانیت» فرج میطلبد؛ اما راه «فرج» را نمیداند. شما ملت انقلابی مسلمان، باید با حرکت منظم خود در تداوم انقلاب اسلامی، به فرج جهانی انسانیت نزدیک بشوید و شما باید به‌سوی ظهور مهدی موعود(عج) و انقلاب نهایی اسلامی بشریت که سطح عالم را می‌گیرد و همه این گرهها را باز می‌کند. قدم به قدم، خودتان نزدیک بشوید و بشریت را نزدیک کنید. انتظار «فرج» این است.(4)
«انتظار» ظهور امام زمان(عج)، به‌معنای انتظار برای پر‌شدن جهان از عدل و داد و عدالت برای همه انسان‌ها [و] انتظار رفع ظلم از صحنه زندگی بشر و انتظار فرا رسیدن دنیایی برتر از لحاظ معنوی و مادی است.(5)
«انتظار» به معنای اشتیاق انسان، برای دسترسی به وضعی برتر و بالاتر است و این حالتی است که بشر همیشه باید در خود حفظ کند و پیوسته درحال انتظار فرج الهی باشد.
گشایش ابواب رحمت و معرفت و سرازیر شدن سرچشمههای معرفت بر دل انسان، یکی از عمومیترین نمونههای انتظار فرج است. (6)
انتظار ظهور، اشتیاق انسانهای صالح برای گسترش عدالت است.(7)
انتظار؛ یعنی، دل سرشار از امید بودن نسبت به پایان راه زندگی بشر؛ ممکن است کسانی آن دوران را نبینند و نتوانند درک کنند(فاصله هست)؛ اما بلاشک آن دوران وجود دارد.(8)
...مردم ما، ولی‌الله اعظم و جانشین خدا در زمین و بقیه اهل بیت پیامبر را، با نام و خصوصیات میشناسند؛ از لحاظ عاطفی و فکری با او ارتباط برقرار میکنند؛ به او میگویند؛ به او شِکوه میبرند؛ از او میخواهند و آن دوران آرمانی (دوران حاکمیت ارزشهای والای الهی بر زندگی بشر) را انتظار میبرند. این انتظار دارای ارزش زیادی است. این انتظار به معنای آن است که وجود ظلم و ستم در عالم، چشمه امید را از دل‌های منتظران نمیزداید و خاموش نمیکند. اگر این نقطه امید در زندگی جمعیتی نباشد، چارهای ندارد جز این که به آینده بشریت، بدبین باشد.(9)
قبل از ظهور مهدی موعود(عج)، در میدانهای مجاهدت، انسانهای پاک امتحان می‌شوند. در کورههای آزمایش وارد می‌شوند و سربلند بیرون میآیند و جهان به دوران آرمانی و هدفی مهدی موعود - ارواحنا فداه - روز به روز نزدیکتر می‌شود. این، آن امید بزرگ است.(10)
انتظار و امید، به انسان جرات اقدام و حرکت و نیرو میبخشد و شیعیان و پیروان آن حضرت، باید کسب آمادگی معنوی، روحی و ایمانی را جزو وظایف خود بدانند و سرمایه عظیم امید، ایمان و نورانیت را در خود ایجاد کنند تا در حرکت جهانی امام زمان(عج)، در ردیف نزدیکان(خواص)، یاران و همکاران آن حضرت قرار گیرند.(11)
* ظهور امام زمان(عج) درسیره قرآن واحادیث ائمه اطهار(ع )
انتظار فرج واژه آشنایی است که یکی از بزرگترین دگرگونی‌های جهان را به‌همراه دارد، دگرگونی برای آن عده از افراد که بی‌صبرانه در اقیانوس متلاطم زندگی، سفینه نجات را می‌طلبند تا با تنها ناخدای کشتی حق و عدالت به سرزمین خوشبختی‌ها قدم گذارند، در همان سرزمینی که صلح، صفا، برابری، برادری، امنیت، رفاه و آسایش و ... حاکم باشد، قرآن کریم هم می‌فرماید: « ما از پیش اطلاع دادهایم که وارث اصلی زمین، بندگان صالح و شایسته ما خواهند بود. برای همیشه زمین در اختیار ارباب شهوت و غضب و بندگان جاه و مقام و اسیران هوای نفس نیست».
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: آدمی تعجّب می‌کند از وفور ایمان مردم آخرالزمان که پیامبری را ندیدند و امام آسمانی را زیارت نکردند و تنها ایمان به سطوری می آورند که بر روی کتاب‌های باقیمانده از وحی و کلمات معصومین نقش بسته است.( کتاب حکیم )
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: خداوند از بنده مؤمنش قول گرفته که سختی‌ها را در دنیا به جان بخرد آن‌گونه که نان‌آوران خانه از زیر دستان خود پیمان می‌گیرند که در غیبت او چهار چوب‌های مورد نظر را محترم دارند. هر‌چه به زمان ظهور نزدیکتر می‌شوید به افکار و اعمالتان پوشش تقیه بیشتری دهید.( کتاب بحارالانوار جلد 67 )
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: دنیا به پایان نمی رسد تا اینکه مردی از اهل بیت من که هم نام من است سلطنت نماید.( کتاب الملاحم و الفتن ص 154 )
امام علی(ع) فرمودند: از علائم ظهور آن است که به همدیگر بد گویید و یکدیگر را تکذیب کنید و از شیعیان من باقی نمی‌ماند؛ مگر به اندازه سرمه در چشم و نمک در غذا و چنین است، امتحانات زمان غیبت.( کتاب بحارالانوار )
امام علی(ع): فرمودند: برای صاحب الزمان غیبتی است عظیم که باید در محور ایمان راسخ بود زیرا‌که خیلی‌ها از ما جدا می‌شوند حتّی آنها که به مقامات بلند رسیده‌اند.( اصول کافی جلد 1 )
امام حسین(ع) فرمودند: قیام کنندة این امت، فرزند نهم من است که غیبتی طولانی دارد و هنگامی‌که تاریکی‌های غیبت، همه جا را فرا می‌گیرد؛ خفّاشان کور‌چشم و گرگان درنده به تقسیم اعتبارات و امتیازات او می‌نشینند.( الزام النواصب ص 67 )
امام حسین(ع) فرمودند: فرزندم خلاصه‌انبیاء و عصاره اولیاء و ثمره اوصیای کریم است. (کشف الغمه ج 3 ص 312 )
امام علی‌‌بن‌الحسین(ع) فرمودند: هر‌کس در غیبت فرزند مان استوار بر ولایت ما باشد خداوند پاداش یک هزار شهید مقتول در جبهه‌های احد و بدر با به او می‌دهد.( کتاب بحارالانوار جلد 52 )
امام محمدباقر(ع) فرمودند: ایام ا... سه روز است، یکی روز ظهور حضرت قائم(عج) و دیگری روز رجعت و سومی روز قیامت است.( کتاب حکیم )
امام محمدباقر(ع) فرمودند: سلطنت قائم(عج) 309 سال است؛ به مدتی که اصحاب کهف در غار بهسر بردند.( غیبت بن شاذان )
امام محمدباقر(ع) فرمودند: اصلاحات قائم، به مساجد نیز می‌رسد و هر مسجدی که ذی خود خارج باشد و ظواهرش اشرافی و اعیانی باشد در روز رهایی ویران می‌شود. ( بشارت الاسلام ص 235 )
امام جعفرصادق (ع) فرمودند: خدای تعالی اصحاب قائم(عج) ما را در یک لحظه مانند ابرهای پراکنده جمع می‌کند و اصحاب امام زمان(عج) برابرند با سپاه اسلام در جنگ بدر که 313 نفر بودند.( کتاب حکیم )
امام جعفر صادق(ع) فرمودند: در دولت امام قائم(عج) راه میان مکه و مدینه با درخت خرما اتصال می‌یابد.( کتاب حکیم)
امام جعفرصادق(ع) فرمودند: در قیام آن سرور اولیا جمله مفسدین و بد‌خواهان و غاصبان حقوق اهل بیت نابود می‌شود.( کتاب حکیم )
امام جعفرصادق(ع) در تفسیر آیه62 سوره نمل می‌فرماید: «امّن یجیب المضطرّ اذا دعاه و یکشف السّوء و .....» آیا کسی هست که به فریاد بیچاره در وقت ناله اش جواب دهد و رفع نگرانی‌ها را نماید ؛ فرمود: این کلام در مورد قائم وارد شده و اوست که هر لحظه خدا را می‌خواند برای دفع دشواری و به‌زودی پروردگار، وی را بر کرسی اقتدار جهانی می نشاند.( الزام النواصب ص 172 )
امام جعفرصادق(ع) فرمودند: مردم در انتهای غیبت از دین خارج می‌شوند گروه گروه، آنچنانکه در صدر اسلام دسته دسته وارد می‌شدند.( الملاحم و الفتن ص 144 )
امام جعفر صادق (ع) فرمودند: این امر مقدس (ظهور) به وقوع نمی پیوندد ؛ مگر زمانی که تمامی گروه ها به حکومت برسند و خود را نشان دهند تا آن که نگویند کار امام را ما نیز می توانستیم انجام دهیم.( کتاب میزان الحکمه الحدیث )
امام جعفرصادق(ع) فرمودند: زمانی قیام صورت می‌گیرد که جهان بشریت به یک سوم جمعیت، تقلیل یافته باشد و امواج بلایای طبیعی دو سوم را نابود کند.(منتخب الاثر ص 453 )
امام جعفرصادق(ع) فرمودند: در روزگاری که جهان مهیای نزول عذاب‌های سنگین است در خانه‌ات خلوت نما و کمتر در محافل رسمی و شلوغ شرکت کن.( الزام النواصب ص 180 )
امام جعفرصادق(ع) فرمودند: به وقت ظهور، نشاط و شادی به برزخ نیز سرایت می‌کند و مؤمنان از فشارهای آن دیار راحت می‌شوند.( غیبت نعمانی ص 167 )
امام جعفرصادق(ع) فرمودند: مغرب زمین در برابر قوای او سر تعظیم فرود می آورد و مصلح کل برایشان مسجدی بنا می کند. (کتاب حکیم )
امام جعفر صادق (ع) فرمودند :نوروز ، تنها در زمان ظهور قائم ما اهل بیت واقعیت می یابد که خداوند ما را بر تمامی خبائث و رذائل مسلّط می گرداند.( بحارالانوار جلد 52 )
امام موسی کاظم (ع): خداوند به هنگام ظهور قائم (عج) دین حق را بر جمع ادیان باطله پیروز می‌گرداند.( کتاب حکیم )امام مهدی(عج) فرمودند : نفرین خداوند و ملائکه و مردم گرویده بر کسی که تعدّی نماید به حقوق و اعتباراتم.( کتاب کمال الدی )
امام صادق(ع) میفرمایند: « المهدی اذا خرج یفرح به جمیع المسلمین: خاصتهم و عامتهم : چون مهدی(عج) خارج شود و ظهور نماید از همه مسلمانان رفع گرفتاری شود و برای همه آنها اعم از خواص و عوام فرج حاصل گردد ».(12 )
رسول اکرم(ص) در وصف مردمان آن‌روز میفرمایند: یفرج الله بالمهدی عن الامه یملا قلوب العباد عباده و یسعهم عدله به یمحق الله الکذب و یذهب الزمان الکلب و یخرج ذل الرق من اعناقکم : خداوند به وسیله مهدی(عج) از امت رفع گرفتاری می‌کند دل‌های بندگان را با عبادت و اطاعت پر می‌کند و عدالتش همه را فرا می‌گیرد. خداوند به‌وسیله او دروغ و دروغگویی را نابود می‌سازد خوی درندگی و ستیزه‌جویی همچون سگان را از بین می‌برد و ذلت بردگی را از گردن آنها برمی‌دارد»(13 )
نه تنها انسان‌ها بلکه همه حیوانات و گیاهان و حتی جمادات هم از خیر و برکت ظهور حضرت مهدی(ع) بهره‌مند می‌شوند: « فعند ذلک تفرح الطیور فی اوکارها و الحیتان فی بحارها و تمد الانهار و تفیض العیون و تنبت الارض ضعف اکلها »: در آن هنگام پرندگان در لانه های خود و ماهیها در دریاهایشان شادمان می‌شوند و رودخانه‌ها جاری شده و چشمه‌ها می‌جوشد و زمین چند ین برابر محصولات خود را می رویاند.» (14 )
مهدویت و آینده پژوهی
عقیق: مطلب زیر یادداشتی است از حجت الاسلام خدامراد سلیمیان، عضو هیات علمی پژوهشکده مهدویت و آینده پژوهی که در این یادداشت به بررسی مفهوم انتظار در فرهنگ مهدویت پرداخته است.
از آنجایی که روز به روز بر دامنة دانش های بشری افزوده می شود و واژگان به کار گرفته شده در ادبیات هر دانش، به گونه های مختلفی تفسیر می گردد، امروزه بررسی واژگانی محتوای آن دانش از جایگاه ویژه ای برخوردار است.
حوزة معارف دینی نیز از این حکم بیرون نیست. از این رو اندیشوران بزرگ دینی همواره در تبین کلمه ها و اصطلاح های به کار رفته در متون دینی تلاش های شایسته ای را از خود نشان داده اند.
انبوه کتاب های اصطلاح نامه در کنار کتاب های لغت، گواه راستی این مطلب است. به گونه ای که امروزه کمتر موضوع دینی را می توان یاد کرد که مجموعه اصطاح نامه ویژه نداشته باشد.
مباحث مهدویت نیز همچون دیگر بحث ها دارای واژه های تخصصی فراوانی است که مفهوم شناسی آنها می تواند در تبیین بحث های مربوط، به طور کامل مفید باشد. به گونه ای که ندانستن مفهوم های این واژه ها، افق های بسیاری را در این عرصه مبهم و یا پنهان نگه می دارد.
نگارنده در این نوشتار کوتاه به دنبال آن است تا با بهره مندی از آموزه های قرآن، بیانات نورانی پیشوایان معصوم، دیدگاه های دانشمندان علم لغت و دیگر اندیشوران مسلمان، تا اندازه ممکن نقاب از چهره انتظار بر گیرد. باشد تا این مختصر در روشن ساختن برخی موضوعات مرتبط مفید افتد.
مفهوم شناسی لغوی "انتظار"
انتظار، در لغت به معنای چشم داشتن، چشمداشت و چشم به راه بودن[1] است.
این واژه که از ریشة (نظر) گرفته شده در معنا مشابه اصل خود است. و آن عبارت است از تأمل یک چیز و چشم داشتن به آن و این که گفته می شود: نظرته، یعنی انتظرته، مثل این است که به وقتی می نگرد که آن چیز در آن می آید.
صحاح- النظر: تأمّل الشیء بالعین، و کذلک النظران.
در بررسی های لغوی به واژه هایی بر می خوریم که به انتظار معنا شده است. اگر چه در نگاه با دقت پاره ای از تفاوت ها بین آنها وجود دارد.
برخی از این واژه ها بدین قرار است: المکث[2]، الترنیق[3]، الترقب[4]، النظر[5]، العکم[6]، التلوم[7]،
لمماناة[8]، الارصاد[9] و ...
خلاصه آن که انتظار: عبارت است انتخاب نگاه یا همان چشم داشتن.
مفهوم شناسی اصطلاحی "انتظار"
اما در اصطلاح "مهدویّت" به معنای چشم به راه بودن برای ظهور واپسین ذخیرة الهی و آماده شدن برای یاری او در برپایی حکومت عدل و قسط در سراسر گیتی است.
برخی از بزرگان با بهره مندی از کلام پیشوایان معصوم: انتظار را این گونه معنا کرده اند:
کیفیتی روحی است که باعث به وجود آمدن حالت آمادگی (انسان‌ها) برای آن چه انتظار دارند، می‌شود و ضد آن یأ‌س و ناامیدی است. هر چه انتظار بیشتر باشد و هر چه شعلة آن فروزان تر و پر فروغ تر باشد، تحرک و پویایی او و در نتیجه آمادگی نیز بیشتر خواهد بود.[10]
الف) از نگاه قرآن
واژة انتظار و مشتقات آن در برخی آیات به کار رفته که هر یک در معنایی به کار رفته است. البته همه آنچه با این واژگان به کار رفته ارتباطی با انتظار مصطلح ندارد.
یکی از آیاتی که در آن واژة انتظار به کار رفته آیة 30 سورة سجده است:
فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ انْتَظِرْ إِنَّهُمْ مُنْتَظِرُونَ؛ (30)
در برخی آیات نظر به معنای انتظار آمده است که می توان به آیة 15 سوره ص اشاره کرد که می فرماید:
وَ ما یَنْظُرُ هؤُلاءِ إِلاَّ صَیْحَةً واحِدَةً؛
اینها منتظر نیستند مگر به یک صیحه
و نیز آیه 43 سوره فاطر که می خوانیم:
فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلاَّ سُنَّتَ الْأَوَّلینَ.
پس آیا جز طریقه پیشینیان را انتظار دارند.
اما آنچه از آن با عنوان انتظار دولت حق و حکومت جهانی حضرت مهدی7 است به صورت کلی یاد می شود در آیات مهدویت مورد اشاره قرار گرفته که از مهم ترین آنها می توان به آیات زیر اشاره نمود:
وَلقَدْ کَتَبْنا فِی الزّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذّکْرِ أنّ الارضَ یرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ؛ (انبیاء: 105)
وهمانا، در زبور پس از ذکر نوشتیم که زمین را بندگان شایستة من، به ارث خواهند برد.
در این آیه به یکی از روشن‌ترین پاداش‌های دنیوی صالحان (حکومت روی زمین)، اشاره شده است. در روایاتی چند، این رویداد مهم، در عصر ظهور حضرت مهدی4 دانسته شده است. و این خود به نوعی اشاره به انتظار است.
وَنُریدُ أنْ نَمُنّ عَلَی الّذینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الارْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أئمًّْة وَنَجْعَلَهُمُ الْوارِثینَ؛ (قصص: 5)
و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرو دست شده بودند، منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم و ایشان را وارث [زمین] کنیم.
و این ارادة الهی خود همگان را به انتظار داشتن این دوران توصیه می نماید.
و سرانجام در آیه 55 سور نور می خوانیم:
وَعَدَ اللَّهُ الَّذینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَیسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْض کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیمَکِّنَنَّ لَهُمْ دینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنی لا یشْرِکُونَ بی شَیئاً وَ مَنْ کَفَرَ بَعْدَ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ؛
خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند، وعده داده است که حتماً آنان را در این سرزمین، جانشین [خود] قرار دهد؛ همان گونه که کسانی را که پیش از آنان بودند، جانشین [خود] قرار داد. و آن دینی را که برایشان پسندیده است، به سودشان مستقر کند و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند و هر کس پس از آن به کفر گراید؛ آنانند که نافرمانند.
این آیه نیز مؤمنان را وعدة حکومت بر زمین داده و این خود از انتظار راستین آنها برای آن حکومت موعود دارد.
ب) از نگاه روایات
در یک بررسی کوتاه, روایاتی که سخن از انتظار گفتهاند، به دو دسته کلی تقسیم می‌شود:
1ـ انتظار فرج به معنای عامّ؛
در این معنا, آموزه های دینی بر آن است تا افزون بر بیان فضیلت «گشایش عمومی» و امید به آینده, و سوق دادن انسان ها به این عرصه, نومیدی را نیز مورد نکوهش قرار داده, از ورود جوامع بشری به آن جلوگیری نماید.
اهتمام آموزه های اسلامی در بیان معنای عام انتظار و امید تا بدان حد بوده که از آن با بلندترین عنوان ها یاد نموده ارزش های شگفت آوری برای آن ذکر کرده است.
گاهی از آن به عنوان عبادت و بندگی یاد شده است.
رسول گرامی اسلام9 می فرماید:
اِنتِظارُ الفَرَجِ عِبَادَةٌ؛ [11]
انتظار فرج عبادت است.
از آنجایی که بیشتر عبادت ها به گونه رفتاری هستند, می توان نتیجه گرفت, در اینجا نیز مقصود از انتظار مجموعه رفتاری خاصّ است.
و در روایتی دیگر انتظار بع عنوان برترین عبادت معرفی شده است.
رسول اکرم (ص) می فرماید:
اَفضَلُ العِبادَةِ اِنتِظارُ الفَرَجِ؛[12]
برترین عبادت انتظار فرج است.
در سخنی با اشاره به این که انتظار از نوغ رفتار است از آن به عنوان برترین کارها یاد شده است.
پیامبر اعظم9 در این باره می فرماید:
اَفْضَلُ اَعْمالِ اُمَّتِى اِنتظارُ الفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ؛[13]
برترین کارهای امت من انتظار فرج از خداوند است.
و در سخنانی انتظار در بالاترین درجه اعتبار یعنی کوشش در راه خداوند قرار داده شده است. یعنی برترین جهاد؛ چه این که در آموزه های دینی از جهاد و کوشش در راه خدا به عنوان یکی از مهم ترین رفتارهای فردی و گروهی مسلمانان یاد شده است.
رسول گرامی اسلام9 در این باره می فرماید:
اَفْضَلُ جِهادِ اُمَّتی اِنْتِظارُ الفَرَجِ؛[14]
برترین جهاد امت من انتظار گشایش است.
2ـ انتظار فرج به معنای خاصّ؛
در این معنا انتظار به معنای چشم به راه بودن آینده ای با تمام ویژگی های یک جامعه مورد رضایت خداوندی است. که یگانه مصداق آن دوران حاکمیّت آخرین ذخیرة الهی وجود مقدّس حضرت ولی عصر4 است.
برخی از سخنان معصومین: در این باره این گونه است:
امام باقر7 ـ آن گاه که دین مورد رضایت خداوند را تعریف می‌کند ـ پس از شمردن اموری می فرماید:
...وَالتَّسْلِیمُ لِاَمْرِنا وَالوَرَعُ وَالتَّواضُعُ وَاِنتِظارُ قائِمِنا... ؛ [15]
... و تسلیم به امر ما, و پرهیزکاری و فروتنی, و انتظار قائم ما ....
امام صادق7 فرمود:
عَلَیْکُمْ بِالتَّسْلیمِ وَالرَّدِّ اِلینا وَاِنْتظارِ اَمْرِنا وَامْرِکُمْ وَفَرَجِنا وَفَرَجِکُم؛[16]
بر شما باد به تسلیم و رد امور به ما و انتظار امر ما و امر خودتان و فرج ما و فرج شما.
از روایات انتظار ظهور حضرت مهدی به دست میآید، انتظار ظهور حضرت مهدی4 نه فقط راه رسیدن به جامعه موعود است؛ بلکه خود نیز موضوعیّت دارد. بدان معنا که اگر کسی در انتظار راستین به سر برد، تفاوتی ندارد که به مورد انتظار خویش دست یابد، یا دست نیابد.
پی نوشت ها:
[1] . ر.ک: دهخدا، علی اکبر, لغتنامه, کلمه انتظار؛ محمد معین، فرهنگ فارسی، ص 126.
[2] . کتاب العین، ج5، ص 353؛ لسان العرب، ج2، ص 119.
[3] . لسان العرب، ج10، ص 128.
[4] . الصحاح، ج1، ص 138؛ لسان العرب، ج1، ص 424.
[5] . الصحاح، ج2، ص 830؛ لسان العرب، ج5، ص 216.
[6] . الصحاح، ج5، ص 1990.
[7] . پیشین، ج5، ص 2043.
[8] . پیشین، ج6، 2498.
[9] . لسان العرب، ج3، ص 177.
[10] . ر.ک: موسوی اصفهانی، محمّد تقی ، مکیال المکارم، ترجمه: مهدی حائری قزوینی، ج 2، ص 235.
[11] . اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج 2، ص 101؛ شیخ طوسی، أمالی، ص 405.
[12] . شیخ صدوق، کمالالدین و تمام النعمة، ج 1، ص 287؛ ر.ک: ترمذی، سنن ترمذی، ج 5، ص 565.
[13] . شیخ صدوق, عیون اخبارالرضا7، ج 2، ص 36؛ شیخ صدوق, کمال الدین و تمام النعمة، ج 2، ص 644
[14] . حرانی، حسن بن علی بن حسین بن شعبه, تحفالعقول، ص 37
[15] . شیخ کلینی، کافی، ج 2، ص 23، ح 13.
[16] . کشی، محمدبن عمر ، رجال کشی، ص 138.